स्त्रिया आणि मिनिमलिझम

स्त्रिया आणि मिनिमलिझम या दोन गोष्टी एकत्र येणे हे पुरुषांच्या तुलनेत अतिशय अवघड असा एक (गैर) समज आढळतो.

कदाचित स्त्रियांना खरेदीची जास्त आवड असते, त्यांना वस्तु साठवून ठेवायला आवडतात, वस्तु टाकून द्यायला त्या नाखुश असतात, घरातल्या जुन्या वस्तू, भांडी, कपडे यांच्यात त्यांची भावनिक गुंतवणूक जास्त असते वगैरे जनरलीच अनेकांच्या मनात असलेले समज स्त्रिया आणि मिनिमलिझम एकत्र नांदू शकत नाही किंवा स्त्रिया मिनिमलिझमकडे स्वत:हून वळणे दुर्मिळ या गृहितकाला कारणीभूत असू शकतात.

खरंच तसं असतं का?

गेल्या दहा वर्षांमधे नव्याने पुनरुज्जीवीत झालेल्या मिनिमलिझम चळवळीमधे किती स्त्रिया आहेत पुरुषांच्या तुलनेत असा एक ढोबळ अभ्यास केला तरी हा समज किती निराधार आहे हे सहज लक्षात येते.

द मिनिमलिस्ट वुमन हा ब्लॉग गेली अनेक वर्षं चालवणारी मेग वुल्फ़ आणि तिच्या ब्लॉग साखळीत जोडल्या गेलेल्या अनेक स्त्रिया आणि त्यांचे मिनिमलिझमचे अनुभव, विचार हेच सिद्ध करतात की स्त्रिया अतिशय सहजतेने मिनिमलिझमच्या तत्वांना आपलेसे करु शकतात.

मुळातच झेन तत्वद्न्यानाची आवड असणा-या मेग वोल्फ़ला मिनिमलिझम हा स्वत:च्या घराकरता आणि व्यवसायाकरता उपयुक्त वाटलाच शिवाय त्यामुळे आपण भावनिकदृष्ट्याही जास्त सक्षम आणि कार्यशिल बनत चालल्याचे तिच्या लक्षात आले.

मेगच्या मते स्त्रिया जास्त खरेदी करतात, वस्तुंमधे गुंततात, आपल्या आसपास आवडत्या गोष्टींचा पसारा असणे त्यांना आवडते या कशाही पेक्षा जास्त महत्वाचे एक गोष्ट त्यांच्याजवळ असते, जी मिनिमलिझमच्या दृष्टीने आत्यंतिक गरजेची, ती म्हणजे ’मुव्हिंग ऑन’.

दु:खद, नकोशा, त्रासदायक आठवणींना, परिस्थितीला मागे टाकून त्या अतिशय सहजतेनं आयुष्यात पुढे जाऊ शकतात. आपले आयुष्य नव्याने सुरु करु शकतात. शिवाय परिस्थितीशी, वातावरणाशी तडजोड करण्याची क्षमता त्यांच्यात जास्त असते. एकदा जे ठरवलं आहे ते पार पाडण्याचा किंवा त्यानुसार वागण्याचा निग्रहही त्यांच्यात जास्त असतो.

मिनिमलिझम हा वैयक्तिक पातळीवर यशस्वी करुन दाखवणारे स्त्री आणि पुरुष यांच्या आकडेवारीपेक्षा महत्वाची गोष्ट आहे ती म्हणजे आपल्या कुटुंबाला सोबत घेऊन मिनिमलिझम अंगिकारणे किती जणांना शक्य झाले.

याबाबतीत स्त्रिया नि:संशयपणे पुरुषांपेक्षा जास्त संख्येने यशस्वी झाल्या आहेत आजवर.

एक स्त्री शिकली की सारे घर शिकते या गृहितकालाच पुढे नेणारी ही गोष्ट आहे.

क्रिस्तिन बोसिल या स्विडिश गृहिणीचे याबाबतीतले अनुभव महत्वाचे आहेत.

’द मिनिमलिस्ट वुमन’ या ब्लॉगवरच्या गेस्टपोस्टमधे तिने आपल्या तीन मुले, एक मुलगी आणि नवरा या कुटुंबामधे मिनिमलिझम कसा रुजवला हे लिहिले आहे.

क्रिस्तिनच्या मते सर्वात कठीण भाग होता मुलांना खेळणी आणणे कमी करणे/बंद करणे. मनाला गिल्ट देणारा हा प्रकार होता. आपण पैसे कमावतो ते मुलांना सुखी आयुष्य देणे शक्य व्हावे याकरता आणि तिच्या मते सुखी आयुष्याची संकल्पना अनेकदा भरपूर खेळणी आणून देणे इथवरच ती अनेक पालक सिमीत ठेवतात.

मुलांना सारखेच काही ना काही तरी नवे हवे असते आपले मन रमवायला. पण त्याकरता त्यांना खेळणीच लागतात असे नाही हे क्रिस्तिन आवर्जून सांगते.

मुलांना आपल्यातल्या उर्जेला, कल्पनाशक्तीला, क्रिएटीव्हिटीला वाव हवा असतो. बाजारातून आयत्या आणलेल्या महागड्या खेळांमधे ही क्षमता नक्कीच असते. पण पालकांनी जर आपली स्वत:ची कल्पनाशक्ती, क्रिएटीव्हिटी आणि बौद्धिक क्षमता वापरली तर मुलांची ही गरज घरातल्या रोजच्या वापरातल्या वस्तुंमधून सहज भागवली जाऊ शकते. मुलं ते जास्त एन्जॉय करतात.

क्रिस्तिनने सुरुवात केली आपल्या मुलीला बाहुली आणि बाहुलीचे घर बनवून देण्यापासून.

तिच्या आठवणीत आपल्या लहानपणी पाहिलेली तिच्या आजीच्या लहानपणातली एक चिंध्यांपासून बनवलेली कापडी बाहुली होती.

क्रिस्तिनने जुन्या, रंगीत कापडांच्या तुकड्यांमधून तशीच एक बाहुली मुलीकरता बनवली. त्यात मुलीला लहान झालेल्या तिच्या आवडत्या ड्रेसेसचे तुकडे जोडलेले होते.

ते पाहून मुलगी इतकी खूश झाली की आपल्या इतर सगळ्या महागड्या बाहुल्या आणि खेळ सोडून ती त्यातच रमली.

मुलीने मग स्वत: क्रिस्तिनच्या मदतीने त्या बाहुलीसारख्या इतर बाहुल्या, स्टफ़्ड टॉइज इत्यादी आपल्या वॉर्डरोबमधल्या सामुग्रीला वापरुन बनवल्या. शाळेतल्या मित्र-मैत्रीणींपर्यंत हे कापडी बाहुल्यांचे लोण पसरले.

त्यानंतर मग क्रिस्तिन आणि तिच्या नव-याने घरातल्या वस्तुंमधून चेंडू, पंचबॅग बनवल्या. वर्तमानपत्रे आणि रंगित मासिकांमधून पझल्स बनवली, शब्दकोडी तयार केली.

कम्युनिटीतल्या इतर पालकांकरता क्रिस्तिन आणि तिचा नवरा मोफ़त प्रशिक्षण वर्गही चालवतात या घरगुती खेळण्यांच्या निर्मितीसंदर्भात.

मुलांना भरपूर खेळणी आणि वस्तु, कपडे आणण्याची सवय आपणच लावलेली असते, ती मोडायला आपल्याला जरा जास्त कष्ट, वेळ द्यावा लागतो, त्यामुळे क्रिस्तिनच्या मते तिच्या मिनिमलिझम स्विकारण्याच्या आव्हानातला हा सर्वात कठीण आणि सर्वात मनोरंजक भाग.

एकदा हे आव्हान पार पडल्यावर कपड्यांच्या पुनर्वापर, चारचाकी वाहनाचा कमीतकमी वापर करुन सायकलची किंवा पायी चालण्याची सवय लावणे, बाजारातले विकतचे, प्रक्रिया केलेले खाद्यपदार्थ आणण्या ऐवजी घरीच केलेले साधे, पौष्टीक अन्न खाणे, आपल्या घराच्या अंगणामधे भाज्या, फ़ळे लावणे, वीकेन्ड्सना सहलीकरता ठिकाण निवडताना थीम पार्क्स किंवा महागड्या पर्यटनस्थळांच्या ऐवजी समुद्र किनारे, वस्तु-संग्रहालये, सार्वजनिक बागांमधे कुटुंबासहित जाणे, पुस्तके विकत आणण्यापेक्षा गावातल्या समृद्ध लायब्ररीचा वापर करण्याची सवय लावणे अशा अनेक गोष्टी क्रिस्तिनने केल्या आणि त्या सर्वच्या सर्व यशस्वी झाल्या.

वेळ नक्कीच लागला पण एकदा सहकार्य मिळायला लागल्यावर गोष्टी फ़ारच आनंददायक आणि सोप्या होत गेल्या.

द मिनिमलिस्ट वुमन’ ची ब्लॉगलेखिका मेग वुल्फ़ हिने मिनिमलिझम आणि स्त्रिया या संदर्भातले आपले अनुभव आणि विचार मांडले आहेत.

पर्यावरण आणि मिनिमलिझम या हातात हात घालून चालणा-या दोन गोष्टींशी स्त्रियांचा कायमच फ़ार जवळचा आणि जिव्हाळ्याचा संबध कसा आहे हे त्यातून स्पष्ट होत जाते. पुढच्या भागांमधे त्याबद्दल जाणून घेता येईल.